(Ρεφορμιστική αποανάπτυξη ή Ουμανιστική Αποκαπιταλιστικοποίηση;)
Γράφει ο Κώστας Λάμπος
Στο δρόμο προς την ισοκτησία και την Άμεση Δημοκρατία
«Μια αληθινή δημοκρατική κοινωνία, μια κοινωνία που θα κυβερνάται από την γενική βούληση, απαιτεί ισότητα ιδιοκτησίας, τέτοια ώστε κανένας πολίτης να μην μπορεί ποτέ να γίνει τόσο πλούσιος, ώστε ν’ αγοράζει άλλον, και κανένας τόσο φτωχός, ώστε η ανάγκη να τον κάνει να πουληθεί»
Ζαν Ζακ Ρουσσώ
Όλες οι ιστορικές μορφές κοινωνίας, ταξινομούνται με το κριτήριο της σχέσης της κοινωνίας ως σύνολο με τα εκάστοτε κύρια μέσα παραγωγής και εξ’ αυτού διακρίνονται σε κοινωνίες ισοκτησίας-κοινοκτημοσύνης στις οποίες όλοι εργάζονται για κοινό σκοπό και ο παραγόμενος πλούτος ισοκατανέμεται ανάλογα με τις ανάγκες, ή σε κοινωνίες ατομικής ιδιοκτησίας, παραλλαγές της οποίας αποτελούν η ταξική, η εταιρική, η κρατική και η λεγόμενη ‘δημόσια’ σε συνθήκες καπιταλιστικής οικονομίας ιδιοκτησία, όπου η παραγωγή και η κατανομή των αγαθών αποφασίζεται από τους ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής σε βάρος της υπόλοιπης κοινωνίας.
Οι σοσιαλδημοκράτες, παλιοί και ‘νέοι’ και οι λεγόμενοι ‘ελευθεριακοί’ αλλά και οι αυτοαποκαλούμενοι αναρχικοί, μάταια αναζήτησαν μια τρίτη μορφή κοινωνίας, ένα ‘τρίτο δρόμο’, που τάχα ‘θα συνδυάζει το σοσιαλισμό με το φιλελευθερισμό’, δίνοντας σ’ αυτόν ονόματα όπως «συμμετοχική δημοκρατία», «ελεύθερος συνεταιρισμός»1, «αντεξουσιαστικός σοσιαλισμός»2, «ελευθεριακός κομμουνισμός», ακόμα και αυτοδιεύθυνση3. Στην ιστορική διαδρομή της η ανθρωπότητα απόκτησε πολλές εμπειρίες και το συμπέρασμα που βγαίνει είναι πως δεν υπάρχει κανένας τρίτος δρόμος, όπως και δεν μπορεί να υπάρξει παρθενογένεση. Ο δρόμος για ένα καλύτερο κόσμο, για τον κόσμο της ισότητας, της δικαιοσύνης και της πραγματικής Δημοκρατίας είναι ένας και μοναδικός. Αυτός που η εργαζόμενη και αγωνιζόμενη ανθρωπότητα προσπαθεί χιλιάδες χρόνια τώρα να ανοίξει και που οδηγεί στην αταξική κοινωνία και σε ένα «σοσιαλισμό που θα βρει τη δική του μορφή πολιτικών σχέσεων… Με τον άλφα ή βήτα τρόπο θα είναι περισσότερο του Λαού. Θα μοιάζει περισσότερο με την αρχαία αγορά και λιγότερο με τον κοινοβουλευτισμό. Θα εξαρτάται λιγότερο από την εκπροσώπηση και περισσότερο από την αυτοδιακυβέρνηση»4.
Αταξική κοινωνία, όμως όπως είδαμε, ακόμα και με τη μορφή της ιστορικής ‘απόπειρας’, σημαίνει κοινοκτημοσύνη, δηλαδή κατάργηση της ανισότητας που προκύπτει από το σύστημα που ξεχωρίζει την κοινωνία σε ιδιοκτήτες-κατέχοντες και σε μη-κατέχοντες, σχέση που οδηγεί σε εξουσιαστές και εξουσιαζόμενους, σε εκμεταλλευτές και εκμεταλλευόμενους, δηλαδή σε ανισότητες, αδικίες, εχθρότητες, καταστροφές, φτώχεια και δυστυχία, σε ποικιλώνυμες αντιπροσωπευτικές, ‘αληθινές’, ‘πραγματικές’ ψευτοδημοκρατίες και σε ολοκληρωτικούς φασισμούς.
Η κοινοκτημοσύνη οδηγεί σε ριζική αλλαγή των σχέσεων παραγωγής, με την εγκαθίδρυση σχέσεων αυτοδιεύθυνσης της κοινωνίας. Οι οποίες καταργούν το δυϊσμό μεταξύ κοινωνίας και οικονομίας, πράγμα που οδηγεί στην Άμεση Δημοκρατία, που σημαίνει πως, από το ταξικό σύστημα που θέλει, άλλοι να κάνουν κουμάντο στην οικονομία και άλλοι στην πολιτική και στην κοινωνία, περνάμε στο αταξικό σύστημα, στην αταξική Δημοκρατία, στα πλαίσια της οποίας η ίδια η αυτοδιευθυνόμενη κοινωνία αποφασίζει για όλα τα ζητήματα που την αφορούν και πρωτίστως για την οικονομία. Και είναι σημαντικό να αντιδιαστείλουμε την κοινοκτημοσύνη από την κρατικοποίηση των μέσων παραγωγής, όπου ο το κομματικό κράτος, και όχι η αυτοδιευθυνόμενη κοινωνία, ως συλλογικός καπιταλιστής εμποδίζει την κοινωνία να οργανωθεί στη βάση της ισοκτησίας και της κοινωνικής ισότητας.
Η κοινοκτημοσύνη, όμως, δεν είναι μόνο ισοκτησία και οικονομική αυτοδιαχείριση, ούτε και μόνο ισοπολιτεία και κοινωνική αυτοδιεύθυνση, δηλαδή Άμεση Δημοκρατία παντού, αλλά και δημόσια κοινοβιακή, συλλογική ζωή5, η οποία δεν ήταν ποτέ ένα βίτσιο κάποιων, αλλά μια ιστορική αναγκαιότητα που βασίζεται σε μια από τις αιώνιες ανθρώπινες ανάγκες, αυτή της αρμονικής κοινωνικής συμβίωσης που προσφέρει αίσθημα ασφάλειας και ενότητας στα άτομα και γι’ αυτό υπονομεύτηκε από όλα τα εξουσιαστικά ιερατεία και καταπνίγηκε πολλές φορές με τη βία. «Η ανάγκη του ανθρώπου να αισθάνεται το σπίτι του σαν μέρος ενός μεγαλύτερου οικοδομήματος που περιέχει τα πάντα, στο οποίο νοιώθει άνετα και αισθάνεται ότι όλοι οι άλλοι κάτοικοι αυτού του οικοδομήματος που μαζί τους ζει και δημιουργεί, αναγνωρίζουν όλοι και επιβεβαιώνουν την ύπαρξή του ως ατόμου. Μια ένωση που βασίζεται μόνο στην κοινότητα απόψεων και επιδιώξεων δεν μπορεί να ικανοποιήσει αυτή την ανάγκη. Το μόνο πράγμα που μπορεί να το κάνει αυτό είναι μια ένωση που τάσσεται υπέρ της κοινοτικής ζωής»6.
Με αυτή την έννοια η Άμεση Δημοκρατία δεν είναι παρά η επανασύνδεση της κοινωνίας με την οικονομία και συνεπώς η επανασύνδεση του ιδιωτικού με το δημόσιο χώρο και φυσικά δομείται, χωρίς να παραγνωρίζει την αναγκαία, διακριτική και γόνιμη σύνδεση της σφαίρας της ιδιωτικής-οικογενειακής ζωής με αυτήν της κοινότητας, ένα δυναμικό εργαστήρι αυτοεκτίμησης, σεμνότητας, κοινωνικότητας, φιλαλληλίας και αλληλεγγύης, που οδηγεί σταδιακά στην πλήρη ιδεολογική, πνευματική, πολιτιστική και εξουσιαστική αποτοξίνωση των ελεύθερων ανθρώπων που επιδιώκουν να ζουν με αξιοπρέπεια, αλλά και, τελικά, σε μια κοινωνία η κοσμοαντίληψη της οποίας συνδέεται με την αισθητική του ‘μέτρον άριστον’ και “πάντων πραγμάτων μέτρον άνθρωπος”. Το αποτέλεσμα θα είναι ολοκληρωμένοι ελεύθεροι άνθρωποι, homo humanisticus universalis, που θα ευημερούν όλοι και θα ζουν σε αρμονία με τον εαυτό τους, με τους συνανθρώπους τους, με τη Φύση και με το μέλλον τους.
Αυτό δεν σημαίνει πως η Άμεση Δημοκρατία είναι ένα κλειστό σύστημα, ένας ‘ιερός θεσμός’ ή ένα ιδεολογικό δόγμα. Αντίθετα θα είναι το πρώτο κοινωνικό σύστημα στην ιστορία της ανθρωπότητας, που θα είναι ανοικτό και κάθε στιγμή, η αυτοδιευθυνόμενη κοινωνία θα μπορεί να θέτει σε κίνηση διαδικασίες άμεσης αποδοχής ή απόρριψης επιλογών που την αφορούν. Ένα δυναμικό σύστημα ανοιχτό στις προκλήσεις των καιρών και στα οράματα για ένα ακόμα καλύτερο μέλλον για την ανθρωπότητα. Και αυτό για να μην μπορούν να διαμορφωθούν συντεχνιακά συμφέροντα, σεχταριστικές αντιλήψεις και αντικοινωνικές ενέργειες που θα θέλουν να παλινορθώσουν χαμένες εξουσίες και ταξικά συμφέροντα, όπως συνέβαινε και συμβαίνει σε κλειστά, παρτικουλαριστικά, ταξικά και στάσιμα συστήματα. Από όλα τα σχετικά παραδείγματα που μας προσφέρει απλόχερα η παγκόσμια ιστορία η αυριανή ανθρωπότητα θα έχει σίγουρα κάτι να διδαχθεί, για να μπορέσει, όταν το αποφασίσει να διαμορφώσει την Άμεση Δημοκρατία στα μέτρα τα δικά της, της εποχής της και του οράματός της. Η Άμεση Δημοκρατία δεν είναι σύστημα, δεν είναι δόγμα, δεν είναι ιδεολογία, αλλά κοσμοαντίληψη και φιλοσοφία ατομικής, συλλογικής και κοινωνικής ζωής σε συνθήκες κοινωνικής ισότητας, ισοπολιτείας και ελευθερίας, γιατί χωρίς αυτές τις αξίες δεν μπορεί να υπάρξει.
Οι σειρήνες του υπαρκτού κλασικού καπιταλισμού, όπως και αυτές του πρώην υπαρκτού κρατικοκαπιταλισμού, που εκφράζονται μέσα από τις διάφορες εξουσιαστικές και κομματικές ιδεολογίες διατείνονται πως η Άμεση Δημοκρατία δεν είναι εφαρμόσιμη στη σύγχρονη πραγματικότητα7, γιατί δεν το επιτρέπει ο μεγάλος πληθυσμός, οι μεγάλες αποστάσεις και η πολυπλοκότητα των προβλημάτων που πρέπει να επιλυθούν. Αυτές οι ενστάσεις είναι παιδαριώδεις για όποιον έχει μελετήσει την ιστορία και γνωρίζει τις προϋποθέσεις συγκρότησης και λειτουργίας της Άμεσης Δημοκρατίας8.
Το κριτήριο του πλήθους ανατρέπεται από το γεγονός πως η Άμεση Αθηναϊκή Δημοκρατία λειτούργησε στο πολυπληθέστερο κράτος της αρχαιότητας9, όταν μικρότερα κράτη και πόλεις της ίδιας περιόδου ήταν μοναρχίες και τυραννίες. Κι’ αυτό γιατί η Άμεση Δημοκρατία δεν είναι ποσοτικό, αλλά ποιοτικό ζήτημα, που σχετίζεται περισσότερο με την ανάγκη και την απαίτηση ύπαρξης και λειτουργίας του δημόσιου ζωτικού χώρου ατομικής και συλλογικής άσκησης της ελευθερίας του λόγου και της δράσης. Είναι βέβαια προφανές πως η διασφάλιση της Άμεσης Δημοκρατίας ως αυτόνομης οντότητας και δυναμικής ποιότητας, οριοθετεί κάποιο μίνιμουμ-μάξιμουμ χωρο/πληθυσμιακό μέγεθος, καθώς επίσης και μια διάρθρωσή της σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό και οικουμενικό επίπεδο, αλλά για τα θέματα αυτά δεν υπάρχουν συνταγές, γιατί προφανώς θα καθοριστούν από τις τοπικές κοινωνίες που θα, και όταν, το αποφασίσουν, ανάλογα με τις υποκειμενικές και τις αντικειμενικές συνθήκες που θα συντρέχουν στη συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Σε κάθε περίπτωση η Άμεση Δημοκρατία για να είναι άμεση δεν μπορεί παρά να μην υπερβαίνει τα ανθρώπινα όρια και το ανθρώπινο μέτρο, πράγματα και καταστάσεις που οριοθετούνται στο χώρο-χρόνο. Έτσι η Άμεση Δημοκρατία είναι ένα αυστηρά προσδιοριζόμενο σύστημα τοπικής κοινωνικής αυτοδιεύθυνσης που δεν μπορεί να ξεπερνά τα όρια της συνέλευσης της συνοικίας ή της ενορίας, που θα λειτουργεί ως κύτταρο της Άμεσης Δημοκρατίας, όχι μόνο σε στενά τοπικό, αλλά και σε δημοτικό, επαρχιακό, περιφερειακό, εθνικό και οικουμενικό επίπεδο, με τον ίδιο τρόπο που λειτουργούν, συνεργαζόμενα και αμοιβαία αλληλέγγυα τα κύτταρα κάθε βιολογικού οργανισμού, πράγμα που για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας είναι, εξαιτίας της σύγχρονης τεχνολογίας, που εκμηδενίζει τις αποστάσεις, αλλά και το χρόνο, εφικτό.
Το αυθαίρετο κριτήριο των μεγάλων αποστάσεων, σε συνδυασμό με το μεγάλο πληθυσμό, αντιλαμβάνεται την Άμεση Δημοκρατία ως ένα δυσκίνητο ασπόνδυλο μαλάκιο, γιατί παραβλέπει το γεγονός πως η Άμεση Δημοκρατία είναι κατά κύριο λόγο μια ολοκληρωμένη αντίληψη τοπικής αυτοκυβέρνησης, που αρθρώνεται από το οικιστικό κύτταρο μέχρι το Δήμο, την Επαρχία, την περιφέρεια, τη χώρα, την ήπειρο και την οικουμένη ολόκληρη. Παραγνωρίζουν μάλιστα όσοι επικαλούνται αυτό το επιχείρημα, τη γεωγραφική πολυκεντρικότητα, την πολύπλοκη δομή και τη σύνθετη λειτουργία της Αθηναϊκής Δημοκρατίας10.
Όσον αφορά στο κριτήριο της πολυπλοκότητας των προβλημάτων, που τάχα δυσκολεύουν το λαό να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της αμεσοδημοκρατικής αυτοκυβέρνησης και επομένως καθιστούν αναγκαία την ύπαρξη ειδικών, επαγγελματιών πολιτικών, τεχνοκρατών και άλλων παρασίτων, που θα τον κυβερνούν, οι υποστηρικτές αυτής της αντίληψης παραβλέπουν το γεγονός πως είναι αυτή, η μέσω ειδικών αντιπροσώπων και λοιπών εξουσιαστών, διακυβέρνηση που έφτασε την ανθρωπότητα στα πρόθυρα της βαρβαρότητας και της καταστροφής. Παραγνωρίζουν επίσης το ρόλο που μπορούν να παίξουν η σύγχρονη επιστήμη και τεχνολογία στην αυτοδιακυβέρνηση των κοινωνιών και της ανθρωπότητας συνολικά. Μια υπεύθυνη και απαλλαγμένη από ιδεοληψίες προσέγγιση του θέματος της Άμεσης Δημοκρατίας μπορεί να πείσει ακόμα και τον πιο παραπληροφορημένο, αλλά καλοπροαίρετο αρνητή της Άμεσης Δημοκρατίας, πως ποτέ άλλοτε στην ιστορία της ανθρωπότητας δεν υπήρχαν καταλληλότερες συνθήκες για την Άμεση Δημοκρατία σε τοπική, περιφερειακή, εθνική και οικουμενική κλίμακα, από αυτές που υπάρχουν σήμερα στις αρχές του 21ου αιώνα.
Η κατανόηση αυτού του δρόμου προϋποθέτει την αποϊδεολογικοποίηση του αγώνα και την απεξάρτησή του από τα διδακτικά αλλά ξεπερασμένα σοσιαλιστικά δόγματα του 19ου και τις τραυματικές εμπειρίες του 20ου αιώνα και τη σύνδεση του Αύριο με τις ρίζες και τη μακρινή διαδρομή της ανθρωπότητας11. Η ανθρωπότητα έκανε άλματα μπροστά και τα προβλήματα δεν μπορούν να κατανοηθούν και να αντιμετωπισθούν, αν η θεωρία για το σοσιαλισμό δεν ξεκολλήσει από το παρακμασμένο χθες και να συγχρονίσει το βηματισμό της με το σήμερα του 21ου αιώνα. Αυτό το πρόβλημα καταγράφεται σήμερα ως παρακμιακή κρίση της παραδοσιακής αριστεράς12 και ως αίτημα για μια σύγχρονη, για μια ουμανιστική αριστερά.
Η αντιδογματική αντίληψη για τον κομμουνισμό, τον κομμουνισμό των συμβουλίων και τον αναρχισμό ασκούν την ίδια κριτική απέναντι στον καπιταλισμό και στον κρατικοκαπιταλισμό και δεν σταματούν σ’ αυτό, αλλά προτείνουν γενικά μια κοινωνία της ισότητας, της δικαιοσύνης, της ελευθερίας και της κοινοκτημοσύνης13. Γι’ αυτό και κάποιοι, που ταυτίζονται οι ίδιοι με την στείρα άρνηση και την προσωπολατρία, κάνουν ότι μπορούν να τους ταυτίζουν οι ταξικοί τους αντίπαλοι με το χάος, τη βία, τις βόμβες μολότωφ και την καταστροφή, με το μηδενισμό και την ‘ένωση των εγωιστών’14. Όσοι εμφορούνται από αυτές τις ιδέες και αναζητούν πράγματι μια αντεξουσιαστική, δηλαδή μια ουμανιστική κοινωνία, είναι χρήσιμο να ξαναγυρίσουν στον κοινωνικό διάλογο, όχι ως ‘ξερόλες’ και αυτόχριστοι σωτήρες της εργατικής τάξης, αλλά ως κύτταρα μιας ανθρωπότητας που βρίσκεται σε αναζήτηση ενός σύγχρονου οράματος και έχει ανάγκη από ένα νέο ξεκίνημα για να βγει από την καπιταλιστική βαρβαρότητα. Θέλουν όμως; Αλλά και αν θέλουν, μπορούν, χωρίς να το προσπαθήσουν;
Ένας σύντομος απολογισμός της ιστορικής εξέλιξης μας αποκαλύπτει πως οι εργαζόμενοι, δούλοι, δουλοπάροικοι και εργάτες, δημιούργησαν, πέρα από τον τεράστιο πλούτο των εξουσιαστών και ένα αμύθητο πλούτο επιστημονικής γνώσης, τεχνολογίας και πνευματικού πολιτισμού, που έρχεται σε κατάφωρη αντίθεση με τις πολλές, τεράστιες ανισότητες. Και το χειρότερο, σήμερα, αρχές του 21ου αιώνα, η ανθρωπότητα βρίσκεται μπροστά σε μια προϊούσα καταστροφή της Φύσης και αντιμετωπίζει έναν διαρκή καταστροφικό πόλεμο. Και μια παγκόσμια απαξίωση της ανθρώπινης δημιουργικότητας, με αποτέλεσμα την έκρηξη της συστημικής ανεργίας και της φτώχειας, συνέπειες που αποσυνθέτουν τις κοινωνίες και τις παραδίδουν βορά σε ένα mafia economic system της διαφθοράς και του εγκλήματος.
Όμως οι μακρινοί μας πρόγονοι συγκρότησαν κοινωνίες για να επιβιώσουν και να ζήσουν καλύτερα. Αλλά τώρα οι κοινωνίες διαλύονται και πορεύονται από το κακό στο χειρότερο. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πως πρέπει να γυρίσουμε πίσω στην εποχή των μακρινών προγόνων μας και φυσικά δεν πρέπει να αρνηθούμε την πρόοδο της ανθρωπότητας επειδή πρέπει να αρνηθούμε τον καπιταλισμό. Και φυσικά δεν σημαίνει πως πρέπει να αφήσουμε το κεφάλαιο να μας οδηγήσει σε κάτι χειρότερο, στην καπιταλιστική βαρβαρότητα. Συνεπώς πρέπει, ως ανθρωπότητα να αλλάξουμε πορεία, για να ξαναβρούμε το δρόμο που οδηγεί στην πρόοδο, στην καθολική ευημερία και στην πανανθρώπινη ειρήνη. Η ιστορική εμπειρία μας, ως ανθρωπότητα, είναι αρκετά πλούσια και πολύ διδακτική για να ανακαλύψουμε μόνοι μας και συλλογικά, χωρίς σοφούς-ηγέτες-τσομπάνηδες, τη μετακαπιταλιστική πορεία μας. Μια πορεία που θα στηρίζεται στην ελεύθερη δημιουργική Ανθρωπία15, στον, για πρώτη φορά στην ιστορία του, ελεύθερο και ολοκληρωμένο Άνθρωπο.
Η κοινωνία του μέλλοντος οφείλει να αντικαταστήσει το διχασμένο εργάτη, τον οποίο το κεφάλαιο τον υποβιβάζει σε θραύσμα πολιτικού όντος, με το ελεύθερα, πλήρως και εντός ελεύθερης-αυτοδιευθυνόμενης κοινωνίας αναπτυγμένο ανθρώπινο υποκείμενο. Το προαπαιτούμενο γι’ αυτή την εξέλιξη είναι η κατάργηση της ιδιοκτησίας, του τελευταίου οχυρού του καπιταλισμού, και συνεπώς η κατάργηση του κεφαλαίου και της μισθωτής εργασίας ως κοινωνικών κατηγοριών, γιατί μόνο έτσι θα ανοίξει ο δρόμος για την επόμενη φάση στην ιστορία της χειραφέτησης του ανθρώπου
Αυτό είναι νομίζω το συμπέρασμα από την ανάλυση όλων των προσπαθειών της ανθρωπότητας, πράγμα που σημαίνει πως η ανθρωπότητα επανακάμπτει στα πεδία των αγώνων όχι για μια καλύτερη δουλεία, για ένα καλύτερο καπιταλισμό της μισθωτής δουλείας και της ανεργίας. Ούτε για ένα καλύτερο κρατικοκαπιταλισμό-κρατικοσοσιαλισμό της βουβής κοινωνίας και των Γκούλαγκς. Ή για ένα κάποιο αφηρημένο ‘σοσιαλισμό της εργασίας’, ή για ένα ‘αναρχισμό του ατομισμού’ και της ιδιωτίας, αλλά για ένα κόσμο της ανθρωπίας, της Κοινοκτημοσύνης, της Άμεσης Δημοκρατίας, της Αταξικής Κοινωνίας. Ένας ανθρώπι-νος σοσιαλι-σμός δεν μπορεί να είναι τίποτα άλλο από Ανθρωπισμός-Ουμανισμός. Ένας ουμανισμός όχι ως ένα απόλυτο δόγμα, αλλά ως ένα διαρκές οικουμενικό γίγνεσθαι που σταδιακά επανασυνδέει οργανικά όλες τις επιμέρους κοινωνίες στη μια και ενιαία κοινωνικοποιημένη ανθρωπότητα. Ο Δαρβίνος μας το λέει πιο απλά: «Όσο εκπολιτίζεται ο άνθρωπος και οι μικρές φυλές συγκροτούν μεγαλύτερες κοινότητες, η απλή λογική υπαγορεύει σε κάθε άτομο να επεκτείνει τα κοινωνικά του ένστικτα και τη συμπάθειά του σε όλα τα μέλη του ίδιου έθνους, έστω κι’ αν δεν γνωρίζονται προσωπικά. Και άμα φτάσει εκεί, μόνο ένας τεχνητός φραγμός μπορεί να εμποδίσει τις συμπάθειές του να επεκταθούν και στους ανθρώπους όλων των εθνών και όλων των φυλών… Η συμπάθεια η οποία επεκτείνεται πέρα από τα όρια της ανθρωπότητας, η συμπόνια δηλαδή για τα ζώα, φαίνεται να αποτελεί μια από τις τελευταίες ηθικές κατακτήσεις»16, κι’ αυτό όχι ως ζωοφιλία κάποιων σμπαραλιασμένων μισανθρώπων, αλλά ως άδολη αγάπη για κάθε συνάνθρωπο και για κάθε μορφή ζωής, δηλαδή ως οικουμενικός ουμανισμός.
Για να ολοκληρωθεί αυτή η οικουμενική ουμανιστική πορεία του Ανθρώπου μέσα από τις επιμέρους κοινωνίες του, πρέπει οι επιμέρους κοινωνίες και συνολικά η ανθρωπότητα ολόκληρη να ξεπεράσουν τον μανιακό καπιταλισμό που προσπαθεί να επιβιώσει ακόμα και ως ιστορικό τυμπανιαίο πτώμα, πράγμα που προϋποθέτει την απόφασή μας, ως άτομα, κοινωνίες και ανθρωπότητα, να τον καταργήσουμε, να κάνουμε αποκαπιταλιστικοποίηση.
Ουμανιστική Αποκαπιταλιστικοποίηση
«Η κατάργηση του παλιού πολιτισμού δεν σημαίνει καθόλου την κατάργηση του πολιτισμού γενικά, αλλά απλά την κατάργηση μιας ορισμένης μορφής του πολιτισμού»
Wilhelm Reich
«Ο καπιταλισμός δεν θα πεθάνει από φυσικό θάνατο. Αν δεν τον σκοτώσουμε, θα συνεχίζει κάθε φορά χειρότερος»
Michael Lowy
Ο καπιταλισμός στην προσπάθειά του να μεγιστοποιήσει τα κέρδη σε βάρος των ανθρώπων, της Φύσης, της ανθρωπότητας και του Πολιτισμού μηχανεύεται κάθε τέχνασμα και μετέρχεται όλων των μέσων προκειμένου να εκμηδενίσει την όποια αντίσταση ενάντια στην καταστροφικότητά του. Το αποτέλεσμα αυτής της απάνθρωπης λειτουργίας του καπιταλιστικού συστήματος είναι η ανάπτυξη της βαρβαρότητας σε βάρος του πολιτισμού, με όλες τις γνωστές συνέπειες. Γι’ αυτό είναι ανάγκη να συνειδητοποιηθεί πως αποκαπιταλιστικοποίηση δεν σημαίνει μεταρρυθμίσεις δεξιές ή “αριστερές”, ούτε μια κάποια “αποανάπτυξη” για ένα καλύτερο καπιταλισμό, αλλά ριζική κατάργηση του καπιταλισμού ως θεσμού, δηλαδή ως κοινωνικής σχέσης εξουσίας μιας μειοψηφίας πάνω στην κοινωνία-ανθρωπότητα, πράγμα γίνεται εφικτό μόνο με την κοινοκτημοσύνη και την κοινωνική αυτοδιεύθυνση. Αποκαπιταλιστικοποίηση σημαίνει και το ξερίζωμα από τα μυαλά μας και της τελευταίας ρίζας της καπιταλιστικής ιδεολογίας, ως καπιταλιστικής ψευδαίσθησης και νοοτροπίας. Από τα πράγματα αυτή η αποκαπιταλιστικοποίηση δεν μπορεί παρά να είναι μια ουμανιστική αποκαπιταλιστικοποίηση, με την οποία θα αποκατασταθεί η κεντρική θέση του ανθρώπου στο κοινωνικό γίγνεσθαι μέσω της κοινωνικοποίησης-αυτοδιαχείρισης της οικονομίας και της αυτοδιεύθυνσης της κοινωνίας, ως αναγκαίες και ικανές προϋποθέσεις για μια αταξική κοινωνία. Πρόκειται ασφαλώς για μια διαδικασία που, ως φωτεινό μονοπάτι του αγώνα για κοινωνική ισότητα, εξελίσσεται σταδιακά σε όλη την πορεία της ανθρωπότητας και από κάποια στιγμή και μετά γίνεται η λεωφόρος των δυνάμεων της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού και θα ολοκληρωθεί στο κοντινό ή στο απώτερο μέλλον στα πλαίσια ενός Οικουμενικού Ουμανιστικού Πολιτισμού.
Αυτοαποκαπιταλιστικοποίηση
«Το φαντασιακό μας έχει αποικιστεί, ο εχθρός κρύβεται στο
βαθύτερο μέρος του εαυτού μας»
Σερζ Λατούς
Δύσκολος, ανηφορικός και μακρύς ο δρόμος της αποκαπιταλιστικοποίησης, όπως δύσκολη και μακρά ήταν η κατηφόρα στην οποία οδήγησαν την ανθρωπότητα τα συστήματα της ανισότητας και της εκμετάλλευσης. Μόνο ο δρόμος προς την καπιταλιστική βαρβαρότητα είναι πιο σύντομος, αλλά αυτός δεν είναι η επιλογή των εργαζόμενων, είναι επιλογή του καταστροφικού και απάνθρωπου κεφαλαίου. Γι’ αυτό θα χρειαστεί να βάλουμε την όπισθεν στην ανηφόρα που θα μας βγάλει, από το αδιέξοδο κατηφορικό τούνελ του καπιταλισμού, στο ξέφωτο, απ’ όπου θα χαράξουμε τη σωστή πορεία, την πορεία που οδηγεί σε μια σύγχρονη αυθεντική εξισωτική κοινωνία του Ανθρωπισμού. Όμως επειδή «μια αυθεντική επανάσταση μπορεί να εκδηλωθεί μόνο αν υπάρχει ένα συγκροτημένο και πρακτικό μαζικό κίνημα17 αυτοσυνείδητων ατόμων, το οποίο θα έχει συνειδητά σαρώσει όλες τις μυθοποιήσεις του παρελθόντος»18, γι’ αυτό ξεκινάμε με την απόφαση αποκαπιταλιστικοποίησης του εαυτού μας19, που σημαίνει πως ξεκινάμε με την απόφαση να καταργήσουμε παντού τον καπιταλισμό, στη σκέψη μας20, στις συνήθειές μας, στο χώρο που ζούμε και δημιουργούμε, στην πόλη μας, στην πατρίδα μας και στον πλανήτη ολόκληρο. Πράγμα που δεν σημαίνει να σπάζουμε τα κρανία των συνανθρώπων μας, αλλά να συζητήσουμε με αυτούς. Ούτε και να καταστρέψουμε τα εργοστάσια, αλλά να τα απαλλάξουμε από τους σφετεριστές τους. Ούτε βέβαια σημαίνει να κάψουμε τις πόλεις μας, αλλά να τις απαλλάξουμε από τις μαφίες που τις λυμαίνονται. Και φυσικά δεν σημαίνει, στα πλαίσια κάποιων «ελεγχόμενων αταξιών»21 και στο όνομα της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης, να καταργήσουμε τις πατρίδες μας, αλλά να τις καταστήσουμε, στο όνομα της οικουμενικότητας της ανθρωπότητας, αυτόνομα συστατικά κύτταρα-στοιχεία της κοινής μας πατρίδας, του διαστημόπλοιου Γη και της ενιαίας, οικουμενικής, κοινωνικοποιημένης ανθρωπότητας.
Αυτοαποκαπιταλιστικοποίηση σημαίνει, επίσης, να πάψουμε να είμαστε υποχείρια θανατόφιλων θρησκειών και της ιδεολογίας της ανταγωνιστικότητας22 και του ακόρεστου καπιταλιστικού καταναλωτισμού, η οποία μας εγκλωβίζει σε έναν αγοραίο, αντικοινωνικό και τελικά αυτοκαταστροφικό ατομισμό23, πράγμα που θα μας βοηθήσει να ανακαλύψουμε την ομορφιά του μέτρου και το μέτρο της ομορφιάς της ζωής, της ελεύθερης από καταναγκασμούς κοινωνικής συμβίωσης, της συνεργασίας, της συνδημιουργίας και του ανθρωπισμού. Το συστηματικό και οργανωμένο διάβασμα, οι συστηματικές και οργανωμένες συζητήσεις, η συστηματική και στοχευμένη συμμετοχή στα κοινά που διαδραματίζονται γύρω μας και φυσικά μας αφορούν, θα μας βοηθήσει να αυτοαποκαπιταλιστικοποιηθούμε ατομικά και ομαδικά και θα μας ανοίξει τα μάτια, για να δούμε τη βρωμιά της εικονικής καπιταλιστικής πραγματικότητας, αλλά και την ομορφιά της ζωής και της αληθινής πραγματικότητας που περιμένει να την κάνουμε ακόμα καλύτερη.
Αποκαπιταλιστικοποίηση της οικονομίας
«Ζούμε σε μια κοινωνία, όπου η τέχνη της επιβίωσης έγκειται στο να προσαρμόζεσαι στα αντανακλαστικά και στις τεχνικές της αρπακτικότητας»
Ραούλ Βάνεγκεμ
Η οικονομία είναι το κατ’ εξοχήν προνομιακό πεδίο του καπιταλισμού. Έχοντας καταφέρει το Κεφάλαιο να ελέγχει τον παραγωγικό εξοπλισμό και την Εργασία και συνεπώς και τον παραγόμενο πλούτο, κατάφερε να έχει την εξουσία πάνω στους υλικούς όρους ύπαρξης της κοινωνίας, που σημαίνει να ελέγχει και να εκμεταλλεύεται την εργαζόμενη κοινωνία, οδηγώντας την στην εξαθλίωση και στον αποδεκατισμό της μέσω της πείνας, των επιδημιών και των αχόρταγων ιμπεριαλιστικών πολέμων.
Αποκαπταλιστικοποίηση της οικονομίας, συνεπώς, σημαίνει απόσπαση του παραγωγικού εξοπλισμού από τον έλεγχο των επιχειρηματιών και της καπιταλιστικής τάξης και το πέρασμά του με την κοινωνική αυτοδιαχείριση στον απόλυτο έλεγχο της κοινωνίας, χωρίς τον οποίο είναι αδύνατη η αποκατάσταση της σχέσης μεταξύ κοινωνίας και οικονομίας, την οποία ανάτρεψε ο καπιταλισμός σε βάρος της κοινωνίας. Σε αυτή την περίπτωση είναι η κοινωνία που αποκαπιταλιστικοποιώντας την οικονομία της, θα επιλέξει τις προτεραιότητες, τη φύση, τη δομή και τη μορφή της οικονομίας, ώστε να αριστοποιείται η λειτουργία της και να μεγιστοποιείται η κοινωνική ευημερία.
Η χαώδης, η σπάταλη, η καταστροφική και η απάνθρωπη καπιταλιστική οικονομία προκαλεί, όπως άλλωστε είναι φυσικό, έντονες διαμαρτυρίες, κοινωνικές εξεγέρσεις και επαναστάσεις στον οικονομικά καχεκτικό και φτωχό Νότο και έντονες συζητήσεις στον ακόμα ‘αναπτυγμένο και πλούσιο’ Βορρά με αντικείμενο την τιθάσευση , ακόμα και την αντικατάσταση της καπιταλιστικής οικονομίας. Ο καπιταλισμός είναι η κατ’ εξοχήν οικονομία της διαρκούς και αυξανόμενης μεγέθυνσης,της διαρκούς και αυξανόμενης σπατάλης των φυσικών πόρων και των κοινωνικών δυνάμεων, γιατί μέσω αυτής της διαδικασίας μεγιστοποιούνται τα κέρδη. Όταν αυτή η διαδικασία της μεγέθυνσης, για τον α ή β λόγο, διακόπτεται ή σταματάει, τότε υπάρχει κρίση και τα κέρδη γίνονται ζημίες τις οποίες η κυρίαρχη τάξη μεταφέρει στην κοινωνία μέσω της μείωσης των μισθών, ημερομισθίων και συντάξεων, του περιορισμού της όποιας κοινωνικής πρόνοιας, της αύξησης της άμεσης φορολογίας και τελικά με τον πόλεμο. Κάποιες φορές, μάλιστα, συμβαίνει ο καπιταλισμός να μπει σε κρίση στασιμότητας και ο κόσμος να πεινάει επειδή έχουν παραχθεί περισσότερα προϊόντα από όσα μπορούν να αγοραστούν, ή έχουν συσσωρευτεί περισσότερα χρηματικά κεφάλαια από όσα μπορούν να επενδυθούν. Το αποτέλεσμα αυτών των κρίσεων είναι συνήθως κάποιοι καταστροφικοί πόλεμοι με τους οποίους ο καπιταλισμός ξεπερνάει τις κρίσεις του με προγράμματα ανασυγκρότησης των χωρών που κατάστρεψε.
Για τη μελέτη και τη ‘θεραπεία’ αυτής της παθογένειας του καπιταλισμού, ιδρύθηκε το 1968 ένας αμφιλεγόμενος διεθνής οργανισμός, το Club of Rom24 , το οποίο ανήκει μαζί με τη Λέσχη Μπίλντερμπεργκ, την Τριλατεράλε, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, την Παγκόσμια Τράπεζα στο Γαλαξία των παγκόσμιων διαπλεκόμενων οργανώσεων με τις οποίες ο σκληρός πυρήνας της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης προωθεί την παγκόσμια ηγεμονία του αμερικανισμού25. Στην έκθεσή του που δημοσιεύτηκε το 1972, προέβλεψε την παγκόσμια οικονομική καταστροφή για το 2000 και πρότεινε, για τη ‘σωτηρία της ανθρωπότητας’, τη στρατηγική της μηδενικής οικονομικής μεγέθυνσης26 στο Βορρά και στο Νότο, χωρίς φυσικά να αμφισβητήσει το καπιταλιστικό σύστημα, πως θα μπορούσε άλλωστε αφού οι δημιουργοί του ήταν βιομήχανοι, αμερικανικά πανεπιστημιακά ιδρύματα και αχυράνθρωποι του μεγάλου διεθνούς κεφαλαίου. Ο Βορράς δεν πήρε στα σοβαρά αυτή τη στρατηγική γιατί ήθελε κι’ άλλη μεγέθυνση, για να μην χρεοκοπήσει νωρίτερα από το 2000 και ο Νότος διαμαρτυρήθηκε, γιατί είχε αρνητική οικονομική μεγέθυνση, ενώ χρειάζονταν μεγάλη και θετική οικονομική ανάπτυξη27. Είναι προφανές πως τόσο στην θεωρία της επιστήμης της Πολιτικής Οικονομίας, όσο και στην αντίληψη του μέσου ανθρώπου άλλο πράγμα είναι η οικονομία που υπηρετεί την καπιταλιστική μεγέθυνση και άλλο πράγμα είναι η οικονομία που υπηρετεί την κοινωνική ανάπτυξη, πράγμα που από άγνοια ή από σκοπιμότητα αγνοούν ή θέλουν να αγνοούμε εμείς, κάποιοι τεχνοκράτες.
Η συζήτηση συνεχίστηκε κάτω από τη δυναμική της ογκούμενης καπιταλιστικής κρίσης. Τα τελευταία χρόνια έκανε την εμφάνισή της η «θεωρία της απο-ανάπτυξης», όπως λανθασμένα αποδόθηκε στα ελληνικά ο όρος decroissance, ή degrowth, που σημαίνει απομεγέθυνση, αφού όπως είναι γνωστό η μεγέθυνση αναφέρεται στην ποσοτική πλευρά της οικονομίας, η οποία ενδιαφέρει κύρια τους επιχειρηματίες, ενώ η ανάπτυξη αναφέρεται στην οικονομία ως ποιοτικό σύνολο και ως δίκαιη κατανομή του πλούτου που ενδιαφέρει την κοινωνία. Κύριος εκφραστής αυτής της θεωρίας είναι ο Σερζ Λατούς και αφετηρία του είναι η παραδοχή του σύμφωνα με την οποία «η εξάλειψη των καπιταλιστών, η απαγόρευση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας των αγαθών παραγωγής, η κατάργηση της μισθολογικής σχέσης, ή του νομίσματος θα βύθιζαν την κοινωνία στο χάος και δεν θα ήταν δυνατές παρά με το αντίτιμο μιας μαζικής τρομοκρατίας. Κάτι τέτοιο δεν θα αρκούσε για να καταργήσει το καπιταλιστικό φαντασιακό και επιπλέον θα είχε το αντίθετο αποτέλεσμα»28. Συμμεριζόμενος τις σχετικές απόψεις του Καστοριάδη, αναζητώντας διαφορετικούς ρόλους για το χρήμα29 και για την αγορά30 από αυτούς που έχουν μέχρι σήμερα, και μετεωριζόμενος σε ένα καπιταλιστικό ‘αντικαπιταλισμό31’, ο Λατούς καταλήγει στην αντίληψη πως «η σοσιαλιστική κοινωνία θα είναι η πρώτη κοινωνία όπου θα υπάρχει αληθινή αγορά…, σε μια αυτόνομη κοινωνία θα έχετε μια αυθεντική αγορά με την έννοια ότι σ’ αυτήν θα υπάρχει τόσο κατάργηση όλων των θέσεων μονοπωλίου και ολιγοπωλίου, όσο και αντίστοιχα ανάμεσα στις τιμές των αγαθών και στα πραγματικά κοινωνικά κόστη»32. Τώρα πως μπορεί να υπάρξει σοσιαλιστική κοινωνία με ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και πως είναι ευκολότερο να καταργήσει κανείς τα μονοπώλια από το να καταργήσει τον καπιταλισμό τον ίδιο, μόνο ένα σοσιαλδημοκρατικό ‘φαντασιακό’ μπορεί να μας το εξηγήσει, ερμηνεία άλλωστε στην οποία μας παραπέμπει και η απειλή προς τις κοινωνίες να μην επιχειρήσουν κατάργηση του καπιταλισμού γιατί τέτοιες ενέργειες «θα τις βύθιζαν στο χάος και δεν θα ήταν δυνατές παρά με το αντίτιμο μιας μαζικής τρομοκρατίας».
Λογικό είναι στα πλαίσια αυτού του συγκεχυμένου σκεπτικού, η θεωρία για ‘απο-μεγέθυνση’ να είναι ασαφής, ατελής και να περιορίζεται σε προτάσεις όπως «να μετατρέψουμε τα εργοστάσια αυτοκινήτων σε εργοστάσια μηχανισμών ενεργειακής (θερμοηλεκτρικής) συμπαραγωγής»33. Παρά τη σύγχυση και τις πολλές αντιφάσεις της34, όμως, είναι αναμφισβήτητο πως η θεωρία της ‘από-ανάπτυξης’ παρουσιάζει ιδιαίτερο θεωρητικό ενδιαφέρον και θίγει μια σειρά από πρακτικά ζητήματα, που μας βοηθούν να εμβαθύνουμε στην κατανόηση κάποιων θεμάτων και να διευρύνουμε τους ορίζοντες των αναζητήσεών μας για την υπέρβαση του καπιταλισμού και την οικοδόμηση ενός καινούργιου και καλύτερου κόσμου. Ενός κόσμου απαλλαγμένου από απειλές του τύπου ‘μετά τον καπιταλισμό το χάος’, γιατί ο καπιταλισμός είναι το χάος και η αταξία, στο οποίο μπορούμε και πρέπει να βάλουμε τέρμα για να μπει μια τάξη αρμονίας μεταξύ της Ανθρωπότητας και της Μάνας-Φύσης, καθώς επίσης και μεταξύ ανθρώπων, Λαών, φυλών, χωρών και πολιτισμών πέρα κι ‘έξω από την πολιτισμική πολτοποίηση της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης και την απειλή της καπιταλιστικής βαρβαρότητας.
Στην ίδια περίπου λογική κινείται και η άποψη του Tim Jackson, όπως αυτή διατυπώνεται στο πρόσφατο βιβλίο του35, όχι όμως ως γενική, αλλά ως ‘στοχευμένη οικονομική απομεγέθυνση’, στα πλαίσια του καπιταλιστικού συστήματος με μια κάποια ‘προσαρμογή του οικονομικού μοντέλου’ προς ‘καθαρές δραστηριότητες εντάσεως εργασίας’ και με ‘αλλαγή της κοινωνικής λογικής (του καπιταλισμού), για την καταπολέμηση των κοινωνικών ανισοτήτων μέσω της φορολογίας”. Κι′ εδώ παρατηρούμε τις ίδιες θεωρητικές ακροβασίες που καλλιεργούν ψευδαισθήσεις για τη φύση, τις δυνατότητες και τις προθέσεις του καπιταλισμού. Οι “καθαρές’, ή ‘πράσινες δραστηριότητες’ παραπέμπουν στον Clean Development Mechanism (μηχανισμό καθαρής ανάπτυξης) του ΟΗΕ, που επιτρέπει στις χώρες του Βορρά να αγοράζουν και να εμφανίζουν ως δικές τους τις μειώσεις εκπομπών στο Νότο, πράγμα που ερμηνεύει και το φαινόμενο της αποβιομηχάνισης του Νότου, ως μια συνειδητή πολιτική του Βορρά. Όλες αυτές οι προσπάθειες να δώσουν στον καπιταλισμό κάτι που είναι αντίθετο προς τη φύση του, δηλαδή, ένα “ανθρώπινο πρόσωπο”, δεν είναι καθόλου αθώες, γιατί προσπαθούν να κρύψουν το χαοτικό και καταστροφικό χαρακτήρα του, και με αυτό τον τρόπο να τον εμφανίσουν ως ένα αιώνιο, διαχρονικό-υπεριστορικό σύστημα, κάτι σαν “μοίρα” της ανθρωπότητας, που δεν μπορούμε να την αλλάξουμε και συνεπώς δεν έχουμε άλλη επιλογή από το συμβιβασμό και την υποταγή. Όμως και ο καπιταλισμός δεν είναι παρά μια παρένθεση, έστω μια διακλάδωση, όπως λέει ο Πριγκοζίν, στην ιστορία της ανθρωπότητας, η οποία μπορεί και πρέπει να κλείσει, γιατί η ανθρωπότητα υπήρξε και πριν και σίγουρα θα συνεχίσει να υπάρχει και μετά τον καπιταλισμό.
Βέβαια στα πλαίσια της αμεσοδημοκρατικής επιλογής της κοινωνίας για μια κοινωνία ισότητας και ελευθερίας, είναι προφανές πως αλλάζει ριζικά τόσο η οικονομική φιλοσοφία όσο, κατά συνέπεια και η δομή της οικονομίας, αφού στο επίκεντρό της δεν θα βρίσκονται τα κέρδη των επιχειρηματιών, που δεν θα υπάρχουν, αλλά το κοινωνικό συμφέρον και η ευημερία των πολιτών, που και τα δυό μαζί αποτελούν το εθνικό συμφέρον. Έτσι στο μεταβατικό στάδιο της αποκαπιταλιστικοποίησης της οικονομίας, κάποιοι κλάδοι θα γίνουν περιττοί, άχρηστοι γιατί εξυπηρετούσαν την καπιταλιστική τάξη και εξουσία και θα πρέπει να καταργηθούν, κάποιοι θα αναπροσανατολιστούν παραγωγικά, κάποιοι άλλοι θα ενισχυθούν και κάποιοι νέοι θα δημιουργηθούν, προκειμένου να επιτευχθεί ο μεγαλύτερος δυνατός βαθμός αυτάρκειας και ευημερίας του πληθυσμού της κάθε χώρας , αλλά και της ισότιμης συνεργασίας μεταξύ των Λαών.
Αποκαπιταλιστικοποίηση της κοινωνίας
«Δεν υπάρχει εξωκοινωνικός άνθρωπος. δεν υπάρχει ανθρώπινο ‘άτομο’ ως
α-κοινωνική, εξωκοινωνική ή προκοινωνική ‘ουσία’, ούτε ως πραγματικότητα
ούτε ως συγκροτημένη φαντασία»
Κορνήλιος Καστοριάδης
Αποκαπιταλιστικοποίηση της κοινωνίας σημαίνει πρώτα-πρώτα κατάργηση όλων των θεσμών και δομών που επιτρέπουν σε μια απειροελάχιστη μειονότητα να πλουτίζει σε βάρος της λιμοκτονούσας αποφασιστικής πλειονότητας των κατοίκων του πλανήτη και προχωρώντας στην απόλυτη κοινωνικοποίηση όλων των μορφών, των πηγών, των μέσων και των δικτύων παραγωγής και διανομής του πλούτου, με ένα Νέο Σχέδιο για τον Άνθρωπο και την Κοινωνία του, που θα κατοχυρώνεται με ένα Νέο Καταστατικό Χάρτη της χώρας και στην πορεία με μια Οικουμενική Χάρτα για ένα Ουμανιστικό Πολιτισμό. “Η απανθρωπιά δεν συζητιέται, απορρίπτεται… Είναι καιρός η πάλη ενάντια στην απανθρωπιά να παραχωρήσει τη θέση της σε προτάγματα κοινωνίας, όπου ο εξανθρωπισμός του κόσμου γίνεται ένα με τον ατομικό εξανθρωπισμό”36 που θα αποτυπώνεται, αλλά και θα προκύπτει από μια ουμανιστική κοσμοθεώρηση και ανθρωποκεντρική κοινωνική φιλοσοφία.
Αποκαπιταλιστικοποίηση της κοινωνίας σημαίνει επίσης και κατά κύριο λόγο ‘αποαποικιοποίηση του κοινωνικού φαντασιακού’, δηλαδή αποϊδεολογικοποίηση της κοινωνίας, δηλαδή, αποδυνάμωση και αποβολή όλων των θρησκευτικών, οικονομικών και ψευδοεπιστημονικών μύθων, των ταξικών πολιτικών ιδεολογιών και των ιερατείων που πλουτίζουν εμπορευόμενα, ψευδή ‘γνώση’ και συνειδητά απατηλή πίστη, παραπληροφόρηση, ανοησίες, ουσίες και εξουσίες. Πράγμα, όμως, που δεν μπορεί να γίνει με ‘επαναστατικά’ διατάγματα, με διοικητικά φιρμάνια και με αφορισμούς, αλλά με τη διάχυση της επιστημονικά έγκυρης και κοινωνικά χρήσιμης γνώσης37 σε όλα τα κύτταρα της κοινωνίας ,για την απελευθέρωση της νοημοσύνης, της κριτικής σκέψης και του ελεύθερου στοχασμού, για την επανάκτηση της αυθεντικής κοινωνικής Εαυτότητας στα πλαίσια του αυτοπροσδιοριζόμενου Εμείς και της κοινωνικής-οικουμενικής συνείδησης του ανθρώπινου όντος, ως συγκεκριμένου πολίτη.
Αποϊδεολογικοποίηση της κοινωνίας σημαίνει, ακόμα, ιδεολογικός αφοπλισμός της καπιταλιστικής εξουσίας, πράγμα που προϋποθέτει την ανατροπή της πολικής ‘διαίρει και βασίλευε’ των δυνάμεων της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού που επιχειρεί το Κεφάλαιο και μέχρι σήμερα το καταφέρνει με αποτέλεσμα να φέρνει τη μια κατηγορία εργαζόμενων ενάντια στην άλλη, πράγμα που δημιουργεί ενδοταξικό εμφύλιο πόλεμο και τελικά οδηγεί στην εξάντληση και στην υποταγή των εργαζόμενων. Αυτή η τεχνητή πολυδιάσπαση των δυνάμεων της Εργασίας της Επιστήμης και του Πολιτισμού γίνεται δυνατή χάρη στην καλλιεργημένη ψευδαίσθηση πως κάποιες κατηγορίες εργαζόμενων μπορούν να διεκπεραιώνουν παράλληλα με τα πρακτικά καθήκοντά τους στον τεχνικό καταμερισμό της εργασίας και καθήκοντα κοινωνικού καταμερισμού για λογαριασμό της εργοδοσίας στη βάση κάποιας προνομιακής και μισθολογικής διαφοροποίησης τους από τους υπόλοιπους εργαζόμενους. Αυτή η τεχνητή πολυδιάσπαση των εργαζόμενων μπορεί και πρέπει να ξεπεραστεί με κοινωνικοπολιτικούς όρους, δηλαδή με τη συνειδητοποίηση της ανάγκης να ξεπεραστούν οι όποιες δευτερογενείς τεχνητές αντιθέσεις μεταξύ των εργαζόμενων, αλλά και της αναγκαιότητας της ενιαίας οργάνωσης του κοινωνικού αγώνα στη βάση της κυρίαρχης αντίθεσης μεταξύ Κεφαλαίου, καπιταλιστικού κράτους και Εργασίας. Στο βαθμό που θα κατακτιέται αυτή η συνειδητοποίηση και θα μετασχηματίζεται σε ενιαία αλλά αποκεντρωμένη και αντιπυραμιδική έκφραση του αντικαπιταλιστικού αγώνα, στον ίδιο βαθμό θα καταρρέει η ιδεολογική ηγεμονία της κυρίαρχης τάξης πάνω στην εργαζόμενη κοινωνία, θα συντελείται ο ιδεολογικός, ο ηθικός και ο πολιτικός αφοπλισμός της εξουσίας του Κεφαλαίου, θα υπερθερμαίνονται οι θεσμοί, θα αποσυντίθενται όλοι οι μηχανισμοί κυριαρχίας και καταστολής και θα δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για μια ομαλή αποκαπιταλιστικοποίηση της κοινωνίας και της ανθρωπότητας.
Αποκαπιταλιστικοποίηση-αποπαγκοσμιοποίηση του πλανήτη
«Σίγουρα, υπάρχει ταξικός πόλεμος, αλλά η δική μου τάξη, η τάξη των πλουσίων
είναι αυτή που κάνει τον πόλεμο και προς το παρών κερδίζουμε»
Warren Buffett
Με την ηγεμονική στρατηγική επιλογή του κεφαλαίου για την νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, υπό ένα ενιαίο κέντρο αποφάσεων, επιδιώκεται αφενός η δυναμική αντιμετώπιση των ενδοκαπιταλιστικών κρίσεων μέσω του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου, του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και της Παγκόσμιας Τράπεζας με απώτερο στόχο την πλήρη καθυπόταξη των δυνάμεων της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού μέσω της παραπληροφόρησης, της παραπλάνησης, του Φόβου, της θεσμικής και δομικής βίας, της φτώχειας, της ανεργίας, της βίας, της τρομοκρατίας και τελικά με τη βαρβαρότητα των τοπικών και ΝΑΤΟϊκών δυνάμεων καταστολής.
Η βίαιη επιβολή της παγκοσμιοποίησης έχει σχεδόν μηδενίσει τα περιθώρια για εθνικό αυτοπροσδιορισμό των Λαών και για κοινωνική αυτοδιεύθυνση των εργαζόμενων σε μια μόνο χώρα. Αυτή η πραγματικότητα, πέρα από την κοινότητα των συμφερόντων των Λαών, επιβάλλει το συντονισμό της δράσης των δυνάμεων της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού σε διεθνή κλίμακα με στόχο την αποσταθεροποίηση των πιο αδύναμων κρίκων του καπιταλισμού, πράγμα που θα επιτρέψει τη συνολική αποσταθεροποίηση του συστήματος. Η δεκαετία που ακολουθεί μπορεί να αποδειχθεί ως το σημείο της μεγάλης καμπής της ιστορίας της ανθρωπότητας, γιατί όπως αποκαλύπτεται σταδιακά, από την εξέλιξη της τρέχουσας μεγάλης συστημικής κρίσης του καπιταλισμού, η βίαιη παγκοσμιοποίηση μπορεί να αυξάνει τους δεσμούς μεταξύ των μεγάλων οικονομικών συγκροτημάτων που συνθέτουν το ηγεμονικό κεφάλαιο, το σκληρό πυρήνα της παγκοσμιοποίησης, μειώνει όμως θεαματικά την επιρροή του πάνω στην εργαζόμενη κοινωνία-ανθρωπότητα, ακόμα και σε κοινωνικά στρώματα μικρομεσαίων επιχειρηματιών που αποδεκατίζονται στο βωμό του καταστροφικού ανταγωνισμού. Αυτή η εξέλιξη μπορεί να οδηγήσει και τους γραφειοκρατικούς μηχανισμούς της Δημόσιας Διοίκησης και των κατασταλτικών δυνάμεων σε αποστασιοποίηση από την καπιταλιστική εξουσία, πράγμα που μπορεί, στη βάση ενός νέου οράματος της ανθρωπότητας για αποπαγκοσμιοποίηση, να οδηγήσει την εργαζόμενη κοινωνία στην επιλογή της να χτυπήσει θανάσιμα στην αχίλλειο πτέρνα της, την παγκοσμιοποίηση μέσω της απκαπιταλιστικοποίησης. Η απόφαση μιας κοινωνίας να καταργήσει την πηγή κάθε κακοδαιμονίας, δηλαδή την κοινωνική ανισότητα, κοινωνικοποιώντας μια κι’ έξω, όλα τα μέσα παραγωγής μπορεί να λειτουργήσει ως καταλύτης για μια παγκόσμιας εμβέλειας αποκαπιταλιστικοποίηση, που θα ανοίξει το δρόμο για την κοινωνική αυτοδιαχείριση της οικονομίας και την αυτοδιεύθυνση της κοινωνίας. Οι κοινωνίες ήταν πάντα ισχυρότερες και από τα πιο ισχυρά εκμεταλλευτικά συστήματα. Ακόμα κι’ αν κάποτε αργούσαν, ποτέ δεν παρέλειψαν να το δείξουν.
Αποκαπιταλιστικοποίηση σημαίνει πρώτα και κύρια κατάργηση του κεφαλαίου σε κάθε πιθανή και απίθανη μορφή, σε κάθε πιθανή και απίθανη γωνιά του πλανήτη και συνακόλουθα κατάργηση κάθε πιθανής και απίθανης μορφής μισθωτής δουλείας, για την πλήρη απελευθέρωση της δημιουργικής ανθρωπίας. Σημαίνει, ότι για να καταστρέψουμε οριστικά το άχρηστο και επικίνδυνο καπιταλιστικό σύστημα, που αχρηστεύει εμάς και τον ανθρώπινο πολιτισμό, θα πρέπει να γίνουμε με την συνειδητή συμμετοχή μας σε όλες τις κοινωνικές διεργασίες χρήσιμοι, γιατί μόνο με τη δική μας ατομική και συλλογική χρησιμότητα, θα καταστραφεί το άχρηστο σύστημα που μας αχρηστεύει και θα μπορέσει να οικοδομηθεί ένα χρήσιμο κοινωνικοοικονομικό σύστημα, ένας καλύτερος κόσμος.
Αποκαπιταλιστικοποίηση σημαίνει, τέλος, πως παράλληλα με όλα τα παραπάνω μέτρα εφαρμόζουμε και ολοκληρώνουμε σταδιακά την Άμεση Δημοκρατία σε τοπικό επίπεδο, την Ομοσπονδιακή Συμβουλιακή Δημοκρατία σε περιφερειακό επίπεδο, τη Συνομοσπονδιακή Συμβουλιακή Δημοκρατία σε εθνικό επίπεδο και την Οικουμενική Ουμανιστική Συνεργασία, η οποία συσπειρώνει αλληλέγγυα όλα τα έθνη, όλους τους Λαούς και όλους τους Πολιτισμούς του πλανήτη. Αυτό περίπου θα μπορούσε να είναι το περιεχόμενο και η μορφή της αυριανής ουμανιστικής κοινωνίας, όπως προκύπτει από τη μελέτη των άπειρων παραδειγμάτων της ιστορίας και γι’ αυτό δεν αποτελεί καμιά ουτοπία. Άλλωστε όσον αφορά στη μορφή έτσι είναι και σήμερα περίπου οργανωμένη η ανθρωπότητα, μόνο που στερείται του ουμανιστικού περιεχομένου της, επειδή είναι μια ανελεύθερη και βίαιη μορφή ‘από τα πάνω’, για να εξυπηρετεί ‘τους από πάνω’ και σε βάρος ‘των από κάτω’. Τη διαφορά στο περιεχόμενο τη δίνει το γεγονός πως οι από κάτω δεν θέλουν να αναποδογυρίσουν την πυραμίδα και να γίνουν αυτοί τα νέα αφεντικά της κοινωνίας-ανθρωπότητας, αλλά να καταργήσουν την κοινωνική και κάθε άλλη οικονομική, φυλετική, θρησκευτική, πολιτισμική πυραμίδα.
Κι’ αυτό γιατί σήμερα οι συνθήκες ωρίμασαν για να γίνει πραγματικότητα το όνειρο όλων των εποχών, όλων των γενεών, όλων των Λαών και όλων των ανθρώπων για την οικονομική-κοινωνική ισότητα. «Η ύπαρξη της κοινωνίας επιτάσσει αμερόληπτα να λήξει ο αγώνας που θέλει την ιδιοκτησία σκοπό και τέλος, γιατί αυτός ο αγώνας περιέχει το σπέρμα της αυτοκαταστροφής. Δημοκρατία στη διακυβέρνηση, αδερφότητα στην κοινωνία, ισότητα στα δικαιώματα, καθολική εκπαίδευση προδηλώνουν το εγγύς ανώτερο επίπεδο της κοινωνίας στο οποίο η εμπειρία, η διάνοια και η γνώση τείνουν σταθερά. Αυτό θα είναι μια αναβίωση μέσα σε μια υψηλότερη μορφή της ελευθερίας, της ισότητας και της αδελφότητας των αρχαίων γενών»38. Αυτή η επιταγή της κοινωνίας έχει κατανοηθεί πλήρως και από εκείνους που θα ήθελαν να την αποφύγουν. Ο μεταφραστής και εκδότης του ‘Καπιταλιστικού Μανιφέστου’, γραφεί στον πρόλογό του: «Όλοι μας ξέρουμε βέβαια πως δεν μπορεί, δεν γίνεται να μην δοθεί τελικά μια όποια λύση και διαισθανόμαστε πως κατ’ ανάγκη στο τέρμα του δρόμου, μας περιμένει η αταξική κοινωνία. Η προοδευτική εξίσωσή μας μπροστά στις μηχανές και τη βιομηχανική παραγωγή είναι από τα πιο σίγουρα σημάδια πως την κοντοζυγώνουμε. Άλλωστε η αναζήτησή της είναι συνυφασμένη με τα ιδανικά των εργαζόμενων ανθρώπινων. Αν η ανθρωπότητα κατέκτησε μέχρι σήμερα την πολιτική ισότητα και ελευθερία, αν η ιδιότητα του πολίτη …είναι συνυφασμένη με την ανθρώπινη υπόσταση, δεν παύουμε ωστόσο να αισθανόμαστε σαν αναγκαίο παραπλήρωμά της την οικονομική ισότητα και ελευθερία… Δεν βλάπτει να θυμόμαστε τη χιλιοειπωμένη, μα για τούτο όχι λιγότερο ζωντανή παραβολή, πως ‘τα ποτάμια δεν γυρίζουν πίσω’. Σίγουρα, λοιπόν, στο τέρμα του δρόμου περιμένει η αταξική κοινωνία. Το θέμα είναι όμως ποιος είναι ακριβώς ο δρόμος που οδηγεί σ’ αυτή με πιότερη άνεση, ασφάλεια και συνέπεια και προπαντός με σεβασμό προς την ίδια την υπόσταση και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου»39.
Το κύτταρο, το βασικό δομικό στοιχείο της αταξικής κοινωνίας και του ουμανισμού είναι η τοπική Άμεση Δημοκρατία Παντού, για την οποία όλο και συχνότερα γίνεται λόγος τα τελευταία χρόνια. Και φυσικά αφού η Δημο-κρατία αναφέρεται βασικά στο Δήμο, παραμένει πρωταρχικής σημασίας ο ορισμός ενός σύνθετου κριτηρίου για το ελάχιστο και το μέγιστο γεωγραφικό και πληθυσμιακό μέγεθος του Δήμου. Επειδή, όμως, κάποιοι την ταυτίζουν με το σύστημα των ‘αυτοδιοικούμενων’ ελβετικών καντονιών και τα συχνά δημοψηφίσματα40 και άλλοι την ταυτίζουν με τις ‘λαϊκές συνελεύσεις’ της Κούβας του Κάστρο, ή της ‘Τζαμαχερίας’ του Καντάφι, είναι αναγκαίο να διευκρινιστεί, για μια ακόμα φορά, πως σε συνθήκες καπιταλισμού δεν μπορεί να υπάρξει Άμεση Δημοκρατία, παρά μόνο ως γελοιογραφία της, γιατί ο καπιταλισμός είναι ταυτισμένος με την ανισότητα, την κλοπή, τη διαπλοκή, την πανουργία, την εκμετάλλευση, την ανελευθερία, τη σπατάλη, το Φόβο, τη διάσπαση, τον αποπροσανατολισμό, τη βία και τον πόλεμο. Η Άμεση Δημοκρατία προϋποθέτει το τέλος του καπιταλισμού, το τέλος του κεφαλαίου, ως κοινωνική σχέση41, σημαίνει δηλαδή την απόλυτη κοινοκτημοσύνη42, κοινωνική αυτοδιαχείριση της όποιας οικονομικής δραστηριότητας για την ευημερία όλων και άμεση κοινωνική αυτοδιεύθυνση43 σε όλα τα επίπεδα, για τη συλλογική διασφάλιση της ισότητας-ελευθερίας των ατόμων, για την αυτενεργή ανάπτυξη όλων των Λαών και των τοπικών πολιτισμών και τη διασφάλιση της οικουμενικής ειρήνης και της προοπτικής της ανθρωπότητας.
Με όσα ελάχιστα και συνοπτικά παρουσιάστηκαν σ’ αυτό το κείμενο, νομίζω πως καταλήγουμε σε μια ακλόνητη διαπίστωση, σύμφωνα με την οποία ο αταξικός, ο ουμανιστικός σοσιαλισμός της Άμεσης Δημοκρατίας είναι, ως όραμα, αγώνας και αγωνία, η μόνιμη σταθερά στον κώδικα της ιστορίας της ανθρωπότητας. Και έτσι απαντήθηκε το ένα ερώτημα σχετικά με το «από που ερχόμαστε και που υπάρχει ένα τέτοιο σύστημα», αφού γνωρίζουμε πως αυτό το σύστημα είναι δυναμικά και σταθερά παρόν σε όλη την ιστορία της ανθρωπότητας και σταδιακά ολοκληρώνεται στο βαθμό που απελευθερώνονται και κοινωνικοποιούνται οι επιστήμες και η τεχνολογία, αλλά και στο βαθμό που αυτή η εξέλιξη εκφράζεται σε αντίστοιχα επίπεδα κοινωνικής συνειδητότητας.
Ο Ilya Prigogine ορίζοντας το βέλος του ιστορικού χρόνου, ως πορεία από το παρελθόν προς στο μέλλον, όριζε ταυτόχρονα τους διάφορους διαδοχικούς τρόπους οργάνωσης της κοινωνίας ως διακλαδώσεις αυτής της πορείας, που κλείνουν τον κύκλο τους για να προκύψουν νέες διακλαδώσεις. «Οι κοινωνίες είναι εξαιρετικά πολύπλοκα συστήματα, όπου υπεισέρχεται ένας τεράστιος αριθμός διακλαδώσεων, όπως δείχνει η ποικιλία πολιτισμών που αναπτύχθηκαν στο σχετικά σύντομο διάσημα της ιστορίας του ανθρώπου. Ξέρουμε ότι τέτοια συστήματα έχουν μεγάλη ευαισθησία στις διακυμάνσεις. Αυτό αποτελεί ελπίδα, γιατί ακόμα και μικρές διακυμάνσεις μπορούν να ενισχυθούν και να αλλάξουν τη συνολική δομή και επομένως η ατομική δραστηριότητα δεν είναι καταδικασμένη σε ασημαντότητα… Σήμερα χρειαζόμαστε νέες σχέσεις ανάμεσα στον άνθρωπο και στη Φύση και ανάμεσα στους ανθρώπους…»44. Ο διάλογος, γύρω από το πώς συντελείται η εξέλιξη των κοινωνιών και της ανθρωπότητας συνολικά και το που οδηγεί αυτή η αργόσυρτη και βασανιστική εξέλιξη έχει σχεδόν ολοκληρωθεί σε επίπεδο επιστημών και επιστημόνων που σέβονται τον κοινωνικό-ανθρωπιστικό ρόλο τους και την επαναστατική αποστολή τους. Με βάση την Κοινοκτημοσύνη εξασφαλίζεται η Ισότητα, με βάση την Ισότητα χτίζεται η Δικαιοσύνη και η Άμεση Δημοκρατία και με βάση την Άμεση Δημοκρατία εξασφαλίζεται η Ελευθερία και με όλα αυτά μαζί χτίζεται η παγκόσμια Ειρήνη και ο Οικουμενικός Ουμανιστικός Πολιτισμός, σε τοπική, εθνική και οικουμενική κλίμακα.
Εκείνο που απομένει, για να καρπίσει αυτή η σπορά, είναι να κατεβεί στη διψασμένη για γνώση κοινωνία και να μετασχηματισθεί σε επίγνωση, σε όραμα και σε δράση ολόκληρης της κοινωνίας-ανθρωπότητας. Αυτή όμως τη σπορά δεν μπορούμε να την περιμένουμε από τους μηχανισμούς και τους ντελάληδες του καπιταλισμού, γιατί αυτή είναι το ιστορικό χρέος των δυνάμεων της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού, δηλαδή του καθενός μας ξεχωριστά και όλων μας μαζί και με αυτές τις διαπιστώσεις δίνεται η απάντηση στο άλλο καίριο ερώτημα “που πάμε”, φτάνει να αποφασίσουμε πως ‘δεν θέλουμε άλλο να μας πάνε’, γιατί επιλέξαμε να πάμε μόνοι μας εκεί που εμείς θέλουμε, γιατί ξέρουμε που θέλουμε να πάμε. Σήμερα η ανθρωπότητα χρειάζεται ένα καινούργιο μεγάλο όραμα, μια νέα “μεγάλη σημαία”45 με προοπτική την έξοδο από τον καπιταλισμό. Οι κατατεθειμένες στο Ταμιευτήριο της Ιστορίας εμπειρίες της ανθρωπότητας, δείχνουν πως, «αυτό που σήμερα προέχει είναι η πίστη στη φυσική ενότητα της ανθρωπότητας με στόχο την επίτευξη, μέσω του ορθού Λόγου, ενός νέου ανθρωπισμού. Είναι ανάγκη να ξεπεραστούν οι διαφορές που χωρίζουν τους ανθρώπους, προκειμένου να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για μια πραγματική διανθρώπινη και διαπολιτισμική επικοινωνία. Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε, ‘ότι ο προορισμός της ζωής στη γη είναι κοινός, πέρα από φυλές, τάξεις, έθνη και φύλα’, γιατί μόνον έτσι είναι δυνατό να επικρατήσει η ανθρώπινη αλληλεγγύη και να θεμελιωθεί η παγκόσμια κοινότητα ανθρώπων. Χρειαζόμαστε γι’ αυτό ένα νέο πολιτικό Διαφωτισμό, απελευθερωμένο από τις ταξικές αγκυλώσεις της αστικής κοινωνίας. Έναν ορθολογικό Ουμανισμό χωρίς ευρωκεντρικές παρωπίδες, που θα αντανακλά τις ανάγκες της ανθρωπότητας στο σύνολό της και δεν θα καταδικάζει δισεκατομμύρια συνανθρώπων μας στην πείνα και στην εξαθλίωση, χάριν της μονομερούς προώθησης του τεχνικού πολιτισμού που στερείται οραμάτων και αξιών. Η διαλεκτική της προόδου, όπως αυτή εξελίσσεται μέσα από τις αντιφάσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, δεν οδηγεί σε καμιά περίπτωση στη χειραφετημένη κοινωνία της ελευθερίας, της ισότητας και της δικαιοσύνης. Θα πρέπει ωστόσο να σώσουμε την έννοια της προόδου, αφού πρώτα την απαλλάξουμε από το ζουρλομανδύα της ξέφρενης και ανεξέλεγκτης επιστημονικοτεχνικής επανάστασης, υποτάσσοντάς την στην εξυπηρέτηση των συμφερόντων του κοινωνικού συνόλου»46.
Καταλήγοντας γίνεται κατανοητό πως σήμερα στον 21ο αιώνα η ανθρωπότητα δεν αντιμετωπίζει διλήμματα όπως φιλελευθερισμός, ή σοσιαλδημοκρατία, κεϋνσιανισμός, η κρατικός καπιταλισμός, καπιταλισμός ή ‘σοσιαλισμός’ τριτοτεταρτοδιεθνιστικής κοπής, γιατί αυτά αναφέρονται στον 19ο και στον 20ο αιώνα και η ιστορία τα έχει ξεπεράσει. Σήμερα η ανθρωπότητα βρίσκεται αντιμέτωπη με το δίλημμα παγκοσμιοποίηση του κεφαλαίου, παγκόσμιος φασισμός και καπιταλιστική βαρβαρότητα από τη μια μεριά ή Αταξική Κοινωνία και Οικουμενικός Ουμανισμός από την άλλη.
Γι′ αυτό δεν υπάρχουν πια περιθώρια για μεσοβέζικες κρυπτοσοσιαλδημοκρατικές λύσεις και για “αριστερή διαχείριση του καπιταλισμού”, με ή χωρίς τις ευλογίες του πάπα και της “Νέας Ρώμης, γιατί αυτοί είναι “οι άλλοι”. Η απελευθέρωση της κοινωνίας και της ανθρωπότητας από τον καπιταλισμό περνάει μέσα από τη σταδιακή αλλά ταυτόχρονα και ριζική και καθολική αποκαπιταλιστικοποίση του πλανήτη. Κι′ αυτό δεν είναι έργο των άλλων, των GX?, των αστικών κοινοβουλίων και των “πρωτοποριών”, αλλά δικό μας, δηλαδή των δυνάμεων της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού, γιατί η καμπάνα δεν χτυπάει για τους άλλους, αλλά οι άλλοι την χτυπούν για μας.
_________________________________________
Παραπομπές:
1 Προυντόν Πιέρ Ζοζέφ, Τι είναι ιδιοκτησία, ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΔΗΣ, Αθήνα χ. χ., σελ. 284-311.
2 Bakounin Michael, Για ένα αντιεξουσιαστικό σοσιαλίσμό, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ, Αθήνα χ. χ.
3.Sana Heleno, Η κοινωνία της αυτοδιεύθυνσης και οι εχθροί της, Εκδόσεις Στήσει Εκπίπτοντες.
4 Μονοπάτια στην Ουτοπία, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΗΣΙΔΕΣ, Σκόπελος 2000 , σελ. 59.
5 “Η από κοινού κατανάλωση έχει μεγάλη δύναμη να ενώνει τους ανθρώπους και όπως γνωρίζουμε από την αρχαιότητα δεν υπάρχει καλύτερο σύμβολο κοινοτικής ζωής από το συμπόσιο», Μπούμπερ Μάρτιν, Μονοπάτια στην Ουτοπία…, ό. π., σελ. 96.
6 Ό. π., σελ. 168.
7 Βλέπε σχετικά: Μανιτάκης Αντώνης, Η έννοια του πλήθους και η ουτοπική προοπτική της παγκόσμιας δημοκρατίας, με αφορμή τη «Δημοκρατία του πλήθους» στο έργο του Νέγρη, στο: Δημοκρατία μεταξύ ουτοπίας και πραγματικότητας. Μελέτες χαριστικές στο Ζήση Παπαδημητρίου, ΣΑΒΒΑΛΑΣ, Αθήνα 2011, σελ. 27-51.
8 Για μια διεξοδικότερη προσέγγιση βλέπε: Οικονόμου Γιώργος, Από την κρίση του κοινοβουλευτισμού στη Δημοκρατία, ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ, Αθήνα 2009.
9 Αυτή η θέση ξεκινάει από την εξουσιαστική αντίληψη περί κοινωνίας, ως ενιαίας αδιαμόρφωτης μάζας, η οποία δεν μπορεί να αυτοκυβερνηθεί και γι’ αυτό ‘χρειάζεται’ κάποια εξουσία να την κυβερνήσει. Οι κοινωνικές πραγματικότητες όμως δεν μπορούν να κατανοηθούν παρά μόνο στις ιστορικές χωροχρονικές διαστάσεις τους. Και από αυτή την άποψη η αρχαία Αθήνα ήταν για εκείνη την εποχή, σε αναλογία με τη σύγχρονη πραγματικότητα, μια πολύ μεγάλη κοινωνία 318 χιλιάδων ανθρώπων, από τους οποίους οι 165.000 ελεύθεροι πολίτες, 120.000 δούλοι και 33.000 μέτοικοι, Παρασκευόπουλος Νίκος, «Όσα δεν φτάνει η Αλεπού…». (Η αμηχανία της σύγχρονης κριτικής στην Αθηναϊκή Δημοκρατία), στο: Η Δημοκρατία μεταξύ Ουτοπίας και πραγματικότητας. Μελέτες χαριστικές στον Ζήση Παπαδημητρίου, ΣΑΒΒΑΛΑΣ, Αθήνα 2011, σελ. 219.
10 Παραπέρα η πληθυσμιακή αντίληψη για τη λειτουργία της άμεσης δημοκρατίας παραγνωρίζει το γεγονός πως όλες οι κοινωνίες, μικρές ή μεγάλες αναπτύσσονται στη βάση κάποιας δυναμικής εσωτερικής διάρθρωσης. Η Αθηναϊκή Δημοκρατία στηρίζονταν σε μια τέτοια πολύπλοκη και πολυδύναμη εσωτερική διάρθρωση, η οποία για να μην δημιουργεί σχέσεις κυριαρχίας της μιάς δομής σε βάρος των υπόλοιπων, υπόκεινταν, σε μια διαρκή δυναμική αναδιάταξη των δομικών της στοιχείων με αποτέλεσμα να βελτιώνεται συνεχώς και να διαρκεί στο χρόνο. Τέλος αυτή η αντίληψη παραγνωρίζει το γεγονός της ταύτισης του Δήμου με το ‘πλήθος’ των πολιτών της μικρής ή της μεγάλης πόλης, το οποίο πλήθος είχε ενεργό ρόλο και δραστήρια παρουσία στα τεκταινόμενα στο ‘δημόσιο χώρο’, δηλαδή στην τοπική και στην κεντρική Αγορά, καθώς επίσης και στην Εκκλησία της Πόλης. Το πλήθος στο δημόσιο χώρο, στην Αγορά και στη συνέλευση της Εκκλησίας της Πόλης δεν ήταν παρά «Δήμος εν συνελεύσει» ή και το ταυτόσημο «πλήθος εν συνελεύσει», «…ότι δε δει κύριον είναι μάλλον το πλήθος ή τους αρίστους μεν ολίγους, δόξειεν αν λύεσθαι και τιν’ έχειν απολογίαν, τάχα δε καν αλήθειαν. Τους γαρ πολλούς ων έκαστός εστιν ου σπουδαίος ανήρ, όμως ενδέχεται συνελθόντας είναι βελτίους εκείνων ουχ ως έκαστον αλλ’ ως σύμπαντας», Αριστοτέλης, αναφέρεται στο: Μανιτάκης Αντώνης, Η έννοια του πλήθους και η ουτοπική προοπτική της παγκόσμιας δημοκρατίας, ό. π., σελ. 45, υποσημείωση 45.
11 «Το κίνημα για την αυτοδιεύθυνση δεν θα μπορέσει να αναπτυχτεί αν δεν εξουδετερώσει προηγουμένως τη φαύλη ηγεμονία που ασκεί σήμερα η θεσμική αριστερά. Η μονοπώληση της εργατικής συνείδησης από τα σοσιαλδημοκρατικά, σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά κόμματα αποτελεί ένα από τα πρωταρχικά εμπόδια για την εγκαθίδρυση του συστήματος της αυτοδιεύθυνσης… Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνούμε ότι το βασικό κίνητρο των πολιτικών κομμάτων, όσο αριστερά κι’ αν ισχυρίζονται πως είναι, είναι η διαιώνιση του διαχωρισμού μεταξύ της πολιτικής και της οικονομικής εξουσίας και η ηγεμονία της πρώτης πάνω στη δεύτερη» και συνολικά πάνω στην κοινωνία, Sana Heleno, Η κοινωνία της αυτοδιεύθυνσης και οι εχθροί της, Εκδόσεις «Στάσει Εκπίπτοντες», σελ. 34-36.
12 Για μια αντίστοιχη ανάλυση βλέπε, Harnecker Martha, Πραγματοποιώντας το αδύνατο, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ, Αθήνα 2007, σελ. 283 κ. επ.
13 Chomsky Noam, Περί αναρχισμού, ΚΕΔΡΟΣ, Αθήνα 2009.
14 Πλεχάνωφ Γκεόργκι, Αναρχισμός και Σοσιαλισμός, ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΔΗΣ, Αθήνα χ. χ.
15 Βλέπε σχετικά, Λάμπος Κώστας, Άμεση Δημοκρατία και Αταξική Κοινωνία. Η μεγάλη πορεία της ανθρωπότητας προς την κοινωνική ισότητα και τον Ουμανισμό, ΝΗΣΙΔΕΣ, Θεσσαλονίκη 2012.
16 Δαρβίνος Κάρολος, Η καταγωγή του ανθρώπου, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΚΟΒΟΣΤΗ, Αθήνα 2006, σελ. 209.
17 Έχοντας πάντα υπόψη μας πως, «οι αρχές (εξουσίες) μπορούν ενίοτε να πλάθουν, να κατευθύνουν, ακόμα και να δημιουργούν κοινωνικά κινήματα για τους δικούς τους σκοπούς», βλέπε στο: Neveu Erik, Κοινωνιολογία των κοινωνικών κινημάτων, ΣΑΒΒΑΛΑΣ, Αθήνα 2010, σελ. 245.
18 Ανώνυμος, Η επαναστατική απόλαυση του να σκέφτεσαι για τον εαυτό σου, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ, Αθήνα 2001, σελ. 47.
19 «…Ο οικονομικός ανταγωνισμός μέσα στην κοινωνία υπάρχει επειδή οι κοινωνικοί θεσμοί αντικειμενικά επιτρέπουν (και επιβάλλουν) την οικονομική ανισότητα και το καθιερωμένο σύστημα αξίων αξιολογεί θετικά αυτούς που ‘‘έχουν’’ ή ‘‘κερδίζουν’’, και αρνητικά τους άλλους… Υπήρξε μια εποχή, όχι και τόσο μακρινή, που κάποιοι άνθρωποι μπορούσαν να σκοτώσουν ή να κάνουν οποιαδήποτε ατιμία για να τους δώσει ο βασιλιάς τίτλο ευγενείας. Εμείς σήμερα θα γελούσαμε με αυτήν την ιδέα… Δεν γελάμε όμως, όταν κάποιος είναι έτοιμος να σκοτώσει ή να κάνει οποιαδήποτε βρωμιά για να κερδίσει μερικά εκατομμύρια. Εκείνο που χρειάζεται είναι να γίνει η ιδέα: ‘‘εγώ κερδίζω περισσότερα από σένα’’ τόσο γελοία όσο και η ιδέα ‘‘εγώ είμαι καλύτερος από σένα, γιατί η προγιαγιά μου κοιμήθηκε με το βασιλιά, που έκανε τον προπάππο μου βαρόνο’’ (…) Η εξίσωση όλων των εισοδημάτων είναι… ένα από τα πρώτα μέτρα που πρέπει να πάρουν τα εργατικά ή άλλα συμβούλια… Αυτό το μέτρο δεν είναι μακρινό αποτέλεσμα, αλλά αρχικό μέσον για να καταργηθεί, να κοπεί σύρριζα η ‘‘οικονομική’’ ή ‘‘οικονομίστικη’’ νοοτροπία― αυτή που μας κάνει να θέλουμε να πάρουμε περισσότερα από τους άλλους ή να θέλουμε να πάρουμε την τάδε θέση για να πάρουμε περισσότερα από τους άλλους.(…) Είναι ανάγκη να καταστραφεί η οικονομική νοοτροπία και όλο το σύστημα ψυχικών κίνητρων και ‘‘αξίων’’ που είναι συνυφασμένο μαζί της… Σήμερα, σ’ αυτή την καπιταλιστική κοινωνία, τα 9/10 του κοινωνικού προϊόντος πηγαίνουν σε ανάγκες τις οποίες καθορίζει η ίδια η παραγωγή και επιβάλλονται στους καταναλωτές είτε μέσω της διαφήμισης είτε απλώς μέσω του γνωστού κοινωνιολογικού φαινομένου: ‘‘έτσι κάνουν οι πλουσιότεροι, συνεπώς θα προσπαθήσω να κάνω έτσι κι εγώ’’. (…) Αυτή η κατασκευή … ανθρώπου που δεν ενδιαφέρεται παρά να καταναλώνει όλο και περισσότερα και είναι τελείως απαθής για τα κοινά, που διαμαρτύρεται π. χ για τη μόλυνση, αλλά βρισκόμενος μέσα σ’ ένα μποτιλιάρισμα πατάει γκάζι χωρίς αυτό να ωφελεί σε τίποτα, αυτός ο νέος ανθρωπολογικός τύπος που δημιουργείται από τη σύγχρονη καταναλωτική κοινωνία θα πρέπει να αναρωτηθούμε εάν είναι κάτι που το θεωρούμε άξιο και έγκυρο, και αν αυτοί είναι άξιοι σκοποί της κοινωνίας και αν νομίζουμε ότι φυτρώσαμε σ’ αυτή τη γη απλώς και μόνο για να μπορούμε να αλλάζουμε τηλεόραση κάθε τρία χρόνια…», Καστοριάδης Κορνήλιος, Ο Θρυμματισμένος Κόσμος, Εκδόσεις ‘Ύψιλον Βιβλία’, Αθήνα 1992, σελ. 155-160.
20 «Όταν η σκέψη μας σπάζει τις αλυσίδες με τις οποίες όλοι οι ενδιαφερόμενοι, κυβερνήτες, νομοθέτες, κλήρος, ‘ως προαιώνιοι εχθροί της’, την είχαν επιμελώς δέσει, τότε υποβάλλει σε αυστηρή κριτική κάθε τι που την είχαν διδάξει και αποκαλύπτει την κενότητα των θρησκευτικών, πολιτικών, νομικών και κοινωνικών προκαταλήψεων στους κόλπους των οποίων φυτοζωούσε, και ωθεί την έρευνα σε άγνωστα μονοπάτια, εμπλουτίζει τη γνώση με νέες απροσδόκητες ανακαλύψεις και δημιουργεί νέες επιστήμες», Κροπότκιν Πέτρος, Η αναρχική ηθική, ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ, Αθήνα 2000, 2η έκδοση. Σελ. 15.
21 «Περίοδοι μεσοβασιλείας… επιβάλλουν ελεγχόμενες αταξίες που κάνουν να γίνεται επιθυμητή η παλινόρθωση της εξουσίας και μια αναμέτρηση ανάμεσα στους διεκδικούντες την εξουσία που επιτρέπει να εμφανισθεί ο πιο ισχυρός», Balandier George, Πολιτική Ανθρωπολογία…, ό. π., σελ. 115.
22 “Η θρησκεία και η ιδεολογία, απλές περηγοριές της ανικανότητας να αγαπήσουμε τους εαυτούς μας και να αγαπηθούμε, όπλισαν τις πιό θανατηφο΄ρες ςξαγνιστικές εκστρατείες”, Βάνεγκεμ Ραούλ, Γενική.., ό. π., σελ.102.
23 Ο ατομισμός είναι το προϊόν του διαχωρισμού ανάμεσα στον άνθρωπο και στον εαυτό του και ανάμεσα στους ανθρώπους μεταξύ τους”, ό. π., σελ. 105.
24 Για μια διεξοδική ανάλυση, βλέπε, Lambos Kostas, Abhängigkeit und fortgeschrittene Unterentwicklung dargestellt am Beispiel der Landwirtschaft Griechenlands, R. G. Fischer Verlag, Frankfurt am Main 1981
25 Βλέπε σχετικά, Λάμπος Κώστας, Αμερικανισμός και παγκοσμιοποίηση. Οικονομία του Φόβου και της παρακμής, ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ, Αθήνα 2009.
26 Βλέπε Meadows D. u. a. Die Grenzen des Wachstums. Bericht des Clubs of Rome zur Lange der Menschheit, Stuttgart 1972
27 Βλέπε σχετικά Λάμπος Κώστας, Εξάρτηση, προχωρημένη υπανάπτυξη και αγροτική οικονομία της Ελλάδας. Μια συμβολή στη μελέτη του (ελληνικού) περιφερειακού καπιταλισμού και των εναλλακτικών στρατηγικών ανάπτυξης, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΙΧΜΗ, Αθήνα 1983, σελ. 56 κ. επ.
28 Λατούς Σερζ, Το στοίχημα της αποανάπτυξης, ΒΑΝΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 2008, σελ. 231-232.
29 «Αν αφαιρέσουμε από το νόμισμα μια από τις λειτουργίες του στην καπιταλιστική και προκαπιταλιστική οικονομία: εκείνη του οργάνου ατομικής συσσώρευσης πλούτου και απόκτησης μέσων παραγωγής, αυτό είναι άλλο πράγμα. Αλλά ως μονάδα αξίας και μέσο ανταλλαγής το νόμισμα είναι μεγάλη εφεύρεση, μεγάλη δημιουργία της ανθρωπότητας», ό. π., σελ. 233.
30 «Στα πλαίσια μιάς οικονομίας, όσο λίγο αναπτυγμένης και αν είναι η (αναγκαία) διαμεσολάβηση (ανταλλαγή) ονομάζεται αγορά. Εάν δημιουργήσουμε ορισμένες προϋποθέσεις (…) η αγορά μπορεί να γίνει ένα είδος μόνιμου δημοψηφίσματος, το οποίο θα επικυρώνει ή θα ακυρώνει τις αποφάσεις σχετικά με την παραγωγή. Είναι αυτό που ο φιλελεύθερος λόγος διατείνεται ότι κάνει η αγορά σήμερα, αλλά είναι αυτό το οποίο στην πραγματικότητα δεν γίνεται», ό. π., 233.
31 Όπως «η από-ανάπτυξη είναι ανοιχτά ενάντια στον καπιταλισμό…και… μια κοινωνία από-ανάπτυξης δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή δίχως έξοδο από τον καπιταλισμό. Πάντως η βολική φόρμουλα ‘έξοδος από τον καπιταλισμό’ δεν είναι καθόλου απλή», ό. π., σελ. 230 και 231.
32 Ό. π., σελ. 233-234.
33 Ό. π., σελ. 235.
34 «Ασφαλώς… μιλάμε για μια ‘α-μεγέθυνση’ (a-croissance), όπως μιλάει κανείς για α-θεϊσμό και όχι για α-ποανάπτυξη. Μολαταύτα σε κάθε περίπτωση, το θέμα είναι να βγούμε από τη μεγέθυνση και συνεπώς και από την ανάπτυξη», ό. π., 296.
35 Jackson Tim, Ευημερία χωρίς ανάπτυξη. Ένα εναλλακτικό μοντέλο διεξόδου από την κρίση, Κέδρος, Αθήνα 2011.
36 Βάνεγκεμ Ραούλ, Γενική διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπινου όντος, Εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 2007., σελ. 115.
37 «Η επιστήμη έκανε τον άνθρωπο κυρίαρχο των φυσικών δυνάμεων. Αυτή η κυριαρχία έκανε εφικτή την κοινωνική επανάσταση και προσφέρει τη βάση της νέας κοινωνίας. Οι παραγωγοί μπορούν να είναι κύριοι της εργασίας τους και της παραγωγής τους, μόνο αν είναι σε θέση να χρησιμοποιήσουν κυριαρχικά τις επιστήμες. Επομένως η νέα γενιά πρέπει πρώτα απ’ όλα να διδαχθεί τις φυσικές επιστήμες και τις εφαρμογές τους. Η επιστήμη δεν θα είναι πιά, όπως στον καπιταλισμό, μονοπώλιο μιάς μικρής μειονότητας διανοουμένων, με την αμαθή μάζα περιορισμένη σε εξαρτημένες δραστηριότητες. Η επιστήμη στο σύνολό της θα είναι ανοιχτή για όλους», Πάννεκουκ, Άντον, Τα εργατικά Συμβούλια.., ό. π. σελ. 75.
38 Morgan Lewis Henry, Η αρχαία κοινωνία, ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΔΗΣ, Αθήνα χ. χ., σελ. 542.
39 Φαμπρικέζης Όθωνας, Πρόλογος του μεταφραστή, στο: Kelso Louis O. και Adler Mortimer J., Το Καπιταλιστικό Μανιφέστο, Εκδόσεις ΙΩ. ΚΑΜΠΑΝΑ, Αθήνα 1964., σελ. στ-ζ.
40 Βλέπε σχετικά, Λάμπος Κώστας, Για το μύθο και την πραγματικότητα της ελβετικής “Άμεσης Δημοκρατίας”, στο: http://tvxs.gr/news/user-post/gia-mytho-kai-tin-pragmatikotita-tis-elbetikis-amesis-dimokratias,
41 Lambos Kostas, The End of Capital and the Future of Work, in: http://coto2.wordpress.com/2009/09/29/the-end-of-capital-and-the-future-of-work/
42 Βέβαια κάποιοι απληροφόρητοι και δικαιολογημένα ανασφαλείς μικροϊδιοκτήτες, ακούγοντας για κατάργηση της ιδιοκτησίας και για απόλυτη κοινοκτημοσύνη θα κουμπωθούν και πιθανά θα αποστασιοποιηθούν από τη σχετική σκέψη. Αν πληροφορηθούν όμως πως το 60% περίπου του πλανήτη, με τάση ραγδαίας αύξησης αυτού του ποσοστού, είναι ιδιοκτησία μερικών εκατοντάδων μεγαλοκαπιταλιστών και ακόμα, αν πληροφορηθούν πως το 80% περίπου του πληθυσμού του πλανήτη δεν έχει καμιά απολύτως ιδιοκτησία, κανένα σοβαρό περιουσιακό στοιχείο και η ζωή του είναι εξαρτημένη από ελάχιστους τυχαίους παράγοντες, σε αντίθεση με τον θάνατό του που είναι εξαρτημένος από πάμπολλες ατυχείς φυσικές συγκυρίες και συχνότερα από τα φυλετικά, θρησκευτικά, ρατσιστικά, σοβινιστικά, εμφυλιοπολεμικά και ιμπεριαλιστικά πολεμικά ‘ατυχήματα’, τότε αργά ή γρήγορα θα αρχίσει ο καθένας να δουλεύει το θέμα στο μυαλό του, μέχρι να κατανοήσει πως κοινοκτημοσύνη σημαίνει ισότητα, ευημερία, ελευθερία, πραγματική δημοκρατία, ειρήνη, ευτυχία, σε αντίθεση με την ιδιοκτησία που σημαίνει ανισότητα, φτώχεια, εκμετάλλευση, βία, καταστροφή, πόλεμος, δυστυχία, βαρβαρότητα.
43 «…η ανθρωπότητα μπορεί να κάνει καλύτερα πράγματα, είναι ικανή να ζήσει κάτω από μια άλλη κατάσταση, την κατάσταση της αυτοκυβέρνησης. Υπό τις συνθήκες της σύγχρονης εποχής, οι μορφές της αυτοκυβέρνησης μένουν ασφαλώς να βρεθούν, καλύτερα: να δημιουργηθούν…», Καστοριάδης Κορνήλιος, Ο Θρυμματισμένος Κόσμος, Εκδόσεις ‘Ύψιλον Βιβλία’, Αθήνα 1992. σελ. 139.
44 Πριγκοζίν Ίλυα και Στέντζερς Ιζαμπέλ, Τάξη μέσα από το χάος. Ο νέος διάλογος του ανθρώπου με τη Φύση, ΚΕΔΡΟΣ, Αθήνα 1986, σελ. 400.
45Αμίν Σαμίρ, Η δυνατότητα για ένα νέο διεθνισμό. Οι δυσκολίες για ένα δεύτερο σοσιαλιστικό κύμα, στο: Τετράδια, τεύχος 55-56/200.
46 Παπαδημητρίου Ζήσης, Ο ευρωπαϊκός ρατσισμός, ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, Αθήνα 2000, σελ. 133-134.
